« Албан шежіресі» хақында
І
Әкесіз бала, атасыз халық жоқ, әкесін танымаған, ата тегін білмеген халықтан үміт жоқ. Осыны ерте білген халықтар өзінің ата тегін тектеп, ата-бабаларының тарихын кейінгі ұрпаққа ауызша айтып жалғастырып отырған. Дүние жүзіндегі барша халықтың ата тегі және одан тармақталып өсіп-өрбуі жөнінде өз шежірелері бар. Мысалы, қытай халқы өздерін «Хуаңдиден таралдық» десе, италиялықтар өздерін ертеде қасқыр емізіп өсірген Рим, Ромул дейтін екі баланың Римінен таралдық деп, соның құрметіне Рим қаласын салдырған. Ал, түркі тілдес халықтардың бір парасы «қаншық қасқырдан өрбіген ашына тайпасының тұқымымыз» дейді. Сол секілді қазақ халқы өздерін «Қадір дейтін кісі мен аққу бейнесінде жасанған пері қызынан өстік» деп аңыз етісіп, аққуды қасиет тұтады. Әрине, бұл айтылғандардың барлығы өте ерте кездегі тотемдік көзқарастан туылған сәби танымдар. Одан соңғы сатыдағы таным, түптеп келгенде, қауымдық, рулық дәуірге тән. Қазақ халқы бұл кездегі өзінің түп атасы деп Алашты айтады. «Атамыз – Алаш, керегіміз – ағаш» дейтін тасқа басқан таңбадай айшықты сөз міне осыны меңзейді. Ал, «Алаш Алаш болғанда, таңбасыз (тамғасыз) тай, енсіз қой болғанда» дейтін сөздер сол түп ата ретінде айтылатын Алаштың жеке мүлік қалыптаспаған кезде өмір кешкенін айғақтайды.
Қазақтың ауызша шежіресінің басы Алаштан басталады. Шежірелердің көбі Алаштан өзбек, қазақ, созақ, қарақалпақ, қырғыз, ноғай (татар) дейтін алты бала туғызып, оларды «Алты Алаш» атайды. Ағайынды алтау жаудан қорғануға, не болмаса жауға шабуыл жасауға тура келгенде «Алаш-Алаш!» деп ұран шақырып, тізе қосатын болған. Егер олар бір кісідей күш болып бірікпесе, орны толғысыз жеңіліске ұшыраған. Сондықтан, қазақтар мұны «Алтау ала болса алдыдағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі келеді» деген мақалмен бейнелеген.
Алаштан алтау болып туылып, олар өсіп-өрбіп алты руға, одан алты тайпаға, соңынан алты ұлыс немесе алты халық болғанға дейін қаншалықты уақыттың өткенін мөлшерлеу қиын. Солайда бұлар арасындағы туысқандықтың қазақтың Әз Тәуке ханының заманына дейін жалғасқанын мына бір деректерден байқауға болады. Бірде Тәуке хан нөкерлерін ертіп аң аулап жүріп, оқияттан жоңғарлардың қолына түседі. Жоңғар ханы Тәукені өлтіруден де, қорлаудан да қорқып, оған алтынмен апталып, күміспен күптелген шатыр тігіп, сонда ұстайды. Өйткені, Әз Тәуке ханның артында қалың елі – Алты Алашы бар еді. Алты Алаштың баласы «алаштап» ұран салып, жоңғарды талай қырғындаған еді. Әз Тәуке хан шатырда жатып:
«Ай астында көрінген алтын шатыр,
Сол шатырда қамаулы Тәуке жатыр.
Алты Алаштың баласы қайда деймін,
Алмай ма екен құтқарып өңшең батыр?!» — деп Алты Алашты өзін құтқаруға шақырады. Сонан сескенген жоңғар ханы Тәукені босатып қоя береді.
Алаш жөнінде қазақ шежірелері әртүрлі айтады. Шежіре оны Қызыл Арыстан ханнан туғызып, ала болғандығы үшін айдалаға апарып тастанды етеді. Оны баласы жоқ бір қария адам бағып алып, өсіріп ержеткізеді. Балаға «Алаша» деп ат қояды. Кейін Қотанбайдың үш баласы жүз-жүзден жігіт ертіп барып қосылып, Алашты (Алашаны) хан сайлайды. Үш жүз Қотанбайдың осы үш баласынан тарады. «Алаш» дегеніміз осы «Алаша хан» дейді. Тағы бір шежірелер Алашты моғол ханы Ахмет ханға байланыстырады. Бұл айтылымдардың ешқайсысы да қисынға келмейді. Өйткені, бұл аңыздар Алашты берілетіп феодалдық хандық дәуіріне әкеледі. Ал, шындығында, Алаштың қауымдық, рулық заманда жасаған кісі екендігі жоғарыда айтылған аталы сөзден белгілі.
Қазақ шежіресінің тұрақтанған берік жүйесі бар. Бұл орайда оған дәлел ретінде айтатынымыз – Алаш балаларының тарихтан бергі іргелес жасап, ортақ жауға бірлікте қарсы тұрып келгендігі, бір атадан тарамаған, тумысы бөлек болса, бұлар әлдеқашан бөлек-бөлек кеткен болар еді. Тіпті, осы Алты Алаш ұрпағы Алтын Орда ыдырап, жеке-жеке хандық болып кетсе де туысқандығын ұмытпаған. Тіл жағынан былайлау болып кетсе де, алтаудың үлкені болған өзбекті «өз ағам» деп атап келген.
Қазақ шежіресінде тереңдеп зерттеуге тиісті маңызды мәселенің бірі – үш жүзге бөліну мәселесі. Бұл туралы да әртүрлі дерек айтылады. Мұның бірі біз жоғарыда айтқан Алаша хан мен Қотанбайдың үш баласы туралы аңыз. Алайда, көпшілік шежірелер үш жүзді қазақтың үш баласы – Ақарыс, Бекарыс, Жанарыстан таратады. «Қазақ ССР энциклопедиясы» мұндағы «жүз» сөзін «бағыт, беталыс» деп түсіндіреді. Шындығында да, қазақтың үш баласы үш бағытта: ұлы жүз – күнгей бетке, орта жүз – теріскей бетке, кіші жүз – батысқа орналасқан. Жаугершілік, үркіншілік кездері болмаса, атам заманнан бері жүздердің бұл орналасуында көп өзгеріс болмаған. Әрбір жүзден тараған тайпалар мен ұлылы-кішілі рулардың да сол жүз ішіндегі қоныс-өрісі бөлек-бөлек болған. Ал, жаугершілік замандарда, мәселен, «Ақтабан шұбырынды» кезінде жан сауғалап басқа жүз, басқа тайпалар орналасқан мекенге бөлініп барса да, заман түзеліп, бейбіт күн келгенде баяғы ата мекен – қара қонысына қайта келіп орналасып отырған. Мұндай жағдайда бірер ауыл, бірер ата тұқымы бөлініп қалмаса, көпшілігі «Бөлінгенді бөрі жейді, жарылғанды жау алады» деп, немесе «У жесең –руыңмен» деп жігін бұзбаған. Мінеки, осындай ата қонысты қасиет тұту, туысқандықты қастерлеу үш жүздің немесе онан тараған ру-тайпалардың түбінің бір екенін көрсетеді. Қайсыбір зерттеушілер қазақтың жүзге бөлінуін қазақ хандығынан кейін болды, онан бұрын олар жеке-жеке жүрген көшпенді ру-тайпалар еді, тек қазақ хандығы құрылған соң, олар осы хандыққа қарап қазақ деп аталды, одан соң жүзге бөлінді дейді. Тіпті, аты алатаудай кісілер «қазақ» сөзін «қашақ» сөзінен өзгерді дегенді көлденең тартады. «Қашақ» (қашқын) дейтін кемсіткен сөзді бір халық арланбай, қорланбай малданып жүре берді дегенге сене салады деп ойласа керек. Демек, бұл да хандыққа, халыққа ортақ ат болған «қазақ» сөзінің қазақ атадан келе жатқанын, тіл бірлігінің тұтастығын, хандыққа қараған халықтың қазақ атаның ұрпағы екенін көрсетеді.
Жүзге бөліну Қазақ хандығы, тіпті, Алтын Ордадан бұрын-ақ туысқандық, қандастық және территориялық-бағыттық негізде қалыптасып болған-ды. Міне, осы «жүз» сөзінің алдында келетін «ұлы, орта, кіші» сөздері қазіргі тіліміздегі үлкен отау, орта отау, кіші отау дегенмен бірдей.
Алаштың алты баласы өсіп, алты ел болғанға дейін айырылмаған туысқандығы Әбілқайыр ханның кесірінен болғандығын Қазақстан жазушысы әрі тарихшысы Мұхтар Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі» атты еңбегінде дұрыс көрсеткен. Бірақ, бұл еңбектің ағаттығы – қазақтың Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс атты үш баласынан тараған үш жүзді Алаштың үш баласы етіп көрсеткендігі. Қазақ шежіресінің қалағанша кергілеп-созғылауға келмейтін берік жүйесі бар. Ешқандай шежіре Алты Алаш пен үш жүзді бір санаған емес. Қазақтан тараған үш баланың әрбір буынында уақыттың тым ұзақ болуынан және өз заманында жазбаға түспеу себебінен ілгері-кейіндік болуы мүмкін. Мәселен, әкесі баласы, баласы әкесі орнында айтылуы, көп аталардың ұмытылып, айтылмай қалуы мүмкін. Мұны түсінуге болады. Бірақ, ең түйінді, талмау мәселелерге қазақ шежіресі немқұрайды қарамаған.
Шежіре – түп ата және одан таралатын ру, тайпа, ұлыстардың өсіп-өрбу тарихы. Қазақ шежіресінің тұрақтанған берік жүйесі бар деген едік. Енді осы жүйені біраз ашалай кетейік.
Ең алдымен, шежіренің айтылу, жазылу тәртібі басқа ешқандай әдебиетке ұқсамайды. Шежіреде «бір аташылдық» салт басты орында тұрады. Әуелгі атадан екінші буын (ата), онан үшінші буын (ата) болып тарамдала баяндалады. Кейде сол аталар ішінен шыққан батырлар, билер, шешендер, ақындар, көріпкел-әулиелер, емкөстер, т.б. өмірі мен іс-әрекеттері аңыз-әңгіме ретінде айтылып отырады. Мұндайлардың бір бөлегі үлкен, орта ру аталарына, кейде кіші ру аталарына дейін айтылады да, мұны «ата шежіре» дейді.
Екінші, шежіреде айтылатын әрбір ұл бала ата есепті болады. Ал, оның керісінше, қыз бала шежіреге жазылмайды. Бұл қазақтың қыз баланы кем көргендігі емес, қазақтар (мейлі ол қай ұлыс, қай тайпа, не қай ру болса да) әйел затын ерекше құрмет тұтады. Қыз баланы «аз күндік қонақ» деп еркін, ерке өсіреді. Қағып-түртуге, кемсітуге, қорлауға жол қоймайды. Шежіреге қыз баланың кірмеу себебі біреу ғана. Ол – қыз баланың жат жұртқа жаралғандығы және одан өсіп-өркендеген ұрпақтың «жат жұрт» атымен аталып, қыз жақ руының ұрпағы есептелмейтіндігі. Қазақ ұғымында «жат жұрт» дегеннің ұғымы өте кең. Мұның алысы – басқа ұлт, басқа ұлыс, не тайпа болса, жақындары жеті атадан асқан бұрынғы қандас туыстары. Алайда, бұл туыстарда әке, бала, немере, шебере, шөпшек, туажат, жүрежат дейтін буыннан өтіп, жегжат дейтін буынға жеткен болуы. Бір атадан таралған және сол аталастардың би, ақсақалдарының бас қосып баталасуы арқылы ру атын алған болуы шарт етілген. Ерте замандарда ру атын алған осы топтарға осы басқосуда ұран белгілеп, ен, таңба (тамға) таратқан. Ұран жаугершілікке, ен, таңба малға қолданылған. Басқалар осы белгілері арқылы сол топты ру деп таныған. Егер бір рудың ішінен бұл шарттарға толмай тұрып қызын алып, қыз бергендер шықса, оған етегін кесіп елден шығару не болмаса өлім жазасын берген.
Шежіре және ішінара деректерге қарағанда, Албандар Бәйдібектің басқа балаларымен қосылып, Бәйдібек атаны ұран еткен. Бұл ұзақ уақытқа дейін жалғасқан. Ал, өз ішінде әрбір үлкен рудың өз ұрандары болған. Мәселен, Қоңырбөрік руы Өтейді (Өтейбойдақты), Айт руы Қалыпбекті, Сары руы Байтайлақты, Әлмерек баласы Әлмеректі, т.б. аталарын ұран етіп белгілеген. Жоңғар шапқынына қарсы соғыста Іле аңғарының екі жағасын жаудан тазартуға басшылық етіп, ұлы жеңісті қолға келтірген Райымбекті тұтас Албан елі осы күні «Жалаулы» деп аталатын жерге Райымбек батырдың туын тігіп, үлкен құрылтай өткізген. Осы құрылтайда Райымбекке «Бас батыр» деген атақ беріп, оны бүкіл Албан қазағының ұраны етіп белгілеген. Бұл тәртіп күні бүгінге дейін сақталып келеді. Ал, Албан еліне ежелден белгі болып сақталып келген ??? (таңба белгісі сызылады) ??? таңбаның орнына әр ру (тіпті орта, кіші руларға дейін) өздерінше таңба иеленіп, дәстүрге айналдырған. Бұл дәстүр еліміздегі албандарда қазірге дейін сақталуда.
ІІ
Түрліше болып айтылатын шежірелер қазақта өте көп. Оларды оқып отырғанда қараңғы орманға кіріп қалғандай адаса бастайсың. Осындайда таңның жарық жұлдызындай боп менмұндалап жарқырап көрінетін аталар атына жолыққанда іздегенің табылғандай «үһ» дегің келеді. Бірақ, сол аталар бірде жоғарыдан, бірде төменнен көрініп, ақылыңды дал қылады. Соның бірі – жалғыз ұлы жүзге ғана емес, тұтас қазақтың халық болып ірге қосуына ұйытқы болған – Үйсін. Ал, осы үйсіннің шежіредегі орны әркелкі. Мәселен, Қазақстаннан шыққан энциклопедиялық үлкен шежірелерде үйсін Ақарыстан бастап санағанда 8-орыннан көрінеді. Шоқан Уәлиханов жазып алған шежіреде Ақарыстан – Жұманбай, одан – Кейкі би, одан – Төбей, одан – Үйсін. Жүсіпбек Шайхысыламұлы жазбаға түсірген шежіреде Ақарыстың үлкен әйелі Байшорадан – Бақтияр, одан – Топай, одан – Үйсін. Шежірелердің көбінде Үйсіннен соңғы ұрпақтарда да әркелкілік бар. Өз кезінде ауызша таралып, соңынан жазбаға түскендіктен және шежірешілердің мәлімет дәрежесі әркелкі болуынан мұндай жайлардың болуы табиғи.
«Албан шежіресі» әр түрлі шежірелерді салыстыру, шежіре жөніндегі арғы-бергі зерттеу материалдарын пайдалану негізінде жинап, реттеп құрастырылған. Бұл шежіреде Ақарыстан – Бақтияр, Бақтиярдан – Үйсін, Үйсіл, Алшын туылды деп көрсетілген. Шежірелерге қарағанда, бұлардың ортақ ұраны Бақтияр болған. Бақтиярдың бір бөлім тұқымы Иранның батысына әлдебір себеппен ауып барып, өз алдына хандық құрған. Маңайындағы елдің Бақтияр дегенге тілі келмегендіктен «Бактрия» деп атаған. Еліміздің классикалық тарихнамасы «Ханнамада» кездесетін Бактрия осы болса керек.
Енді үйсінге аз аялдасақ, үйсіндер біздің жыл санауымыздан 300 жыл бұрын ірі ел болған. «Ханнаманың» айтуынша, үйсіндер Дұңхуаң мен Чилан (Шүлен) тауының аралығындағы Ордос үстіртінде қоныстанған. Түркі тілінде сөйлеген және келіп оңнан солға қарай жазылатын жазуы болған. Үйсіннің әрі бай, әрі күшті ел екенін естіген Хан патшасы оларды өздерінің ғұндарға қарсы одақтасы ету мақсатымен Жияң Чианді арнаулы тапсырмамен үйсіндерге жібереді. Шижүн, Жеиүй атты ханшаларын да береді. Бірер рет үйсіндер Хан хандығымен сәйкесіп ғұндарға қарсы соғыс ашып жеңгенімен, кейіндеп ауыр жеңіліске ұшырап, Ілеге қоныс аударады. Өздерінен бұрын сақтарды қуып салып, олардың көшпей қалған бөлегімен бірлесіп хандық құрған дәруздарды (мұны кейбір зерттеуші «ұлы жүз» деп, енді біреулері «тохар» деп жазады) талқандап, қалған даруз, сақтарды өз құрамына алып, Үйсін хандығын құрады. Біздің жыл санауымыздан кейінгі IV ғасырға дейін Үйсін хандығы шаруасы шалқып гүлденді. Елі де көп өсті. Осыдан соң ұрпақтарының таққа таласуы барысында Үйсін елі екіге бөлініп әлсірей бастап, құқық дулаттан тарайтын Түргештердің қолына өтті. Осыдан бастап тарихқа Үйсін атаның орнына одан тараған әулеттердің аты мәлім бола бастады. Қытай тарихшысы Жутаудың IV ғасырдан кейін «Үйсін аты аталмайтын болды» дегені осы еді. «Ұйғырлардың қысқаша тарихында» үйсіндерді маңайындағыларға сіңіп кетті дейтіні де осыдан болса керек.
Іс жүзінде үйсін жоғалған да, сіңіп те кетпеген. Шинжияңның Жұлдыз қыратынан Ташкент, Қаратау, Сырға дейінгі ұлан-байтақ даланы мекен еткен көп елге айналған еді. Тіпті, Түрік қағанаты екіге бөлінгенде соның батыс бөлігі осы Үйсін әулеттерінің қолында болды. Қазақ хандығы құрылғанда осы үйсіндердің ішінен орын тауып, үйсіндердің қолдауымен күшейіп, территориясын ұлғайтып, күшті хандыққа айналған болатын. Міне, содан бері Үйсін баласы осы мекеннен ауған емес. Басқа ру-тайпалардан келіп қолтығына кіргендерді туысы, бауыры етіп, жан санын молайта берген. Бұл күнде үйсінді ұйытқы етіп, өздерін «Ұлы жүз Үйсінбіз» дейтін тайпа саны 20 дан асады. Сондықтан да, әйгілі ғалым С. Аманжолов: «Ұлы жүз дегеніміз – Үйсін» деп дұрыс айтқан.
Шежірешілердің кейбіреулері «Үйсін аты шешелерінің тілегімен қойылған. Олардың фамилиясы Уй екен. Сондықтан, екі баласының атын Уйсін, Уйсіл қойған» дейді. Мұнысы ойжота, жоқтан жонып шығарған дүниелер. Ал, Қазақстанның әйгілі тіл ғалымы Ғ. Мұсабаев:
«Үйсін деген атау үй және сін (шең) деген екі сөз. Көне заманда ол сөздердің әрқайсысында жеке мағына болып, бертін келе қосылып, бірі – түбір, екіншісі – жұрнақ болып жеткен. Ескі түркімен тілінде үйшен («Көроғұлы» жырында) «бір нәрсенің үйілген, топталған жері» деген мағынасы осы күнге дейін сақталған. Сондықтан, «үйсін» сөзін ру-тайпалардың жиналған жері, мемлекеті деп ұғуға болады..»,- дейді. Әрине, үлкен ғалымдардың тұжырымын теріске шығару қиын. Сөйтсе де, өз ойымызды айту айып саналмас. Менің шамалауымша, «үйсін» сөзінің әсілгі нұсқасы ұй (үй емес) және сын (сін емес) дейтін екі бөліктен құрылған. Мұның алғашқысы – «ұй» деген сөз ұю (мәселен айрандай ұю), ұйытқы, ұйысу, ұйымдасу деген сөздердің әуелгі түбірі.
Сын – жұрнақ. Тілімізде қарасын, борасын, алсын, баршын, алшын секілді көп сөз бар. Сонда «ұйсын» «ұйысқан, ынтымақтасқан немесе ұйысқыш, ұйымшыл» деген мағына береді. Айтыла келе ұй да, сын да жіңішкеріп, үйсін болып өзгерген. Бұл сөздің формасы ұқсамағанымен, мағынасы «ұйғыр» сөзіне ұқсайды. Қытай ғалымдарының көбі «ұйғыр» сөзі «ұйымдасу, ынтымақтасу» дейтін мағынаны береді деп жазады. Тіпті, «Ұйғырлардың қысқаша тарихы» үйсіндерді өздерінің арғы ата-бабаларының бірі етіп те көрсетеді. Одан кейін үйсіндер маңайындағы елдерге сіңіп кетті деп жаңсақтық жасайды.
Демек, жоғарыдағы деректерден және үйсін атының көнелігінен үйсіннің тым көне халық екенін білуге болады. Үйсіндер тәуелсіз жеке хандық құрып, ханын Күнму (Күнби) атағанға дейін қаншалықты заман өткенін мөлшерлеуге болмағанымен, «Ханнамаға» түскеннен бергі уақыты 23 ғасырдан (2300 жылдан) асады. Ал, қазақ шежірелерінде айтылатын үйсін қазіргі бесіктегі ұрпағына дейін санағанда 1000 жылдан аз-ақ асады. Сонда үйсін екеу болғаны ма?
Тағы осы секілді сұрау туғызатын бір жай бар. Ол – албан туралы. «Қазақтың қысқаша тарихында» үйсін күнмуы Елжау бидің (үйсіннің екінші ханы, заманымыздан бұрынғы 104-177 жылдар аралығында ел билеген) 10 ұлы болғаны, оның ішінде Дулы (Дұғлұ) дейтін ұлының қабілетті де қайратты, соғыс өнеріне шебер қолбасы болғаны айтылады. Осы дерек шапырышты Қазыбек бектің «Түп-тұқияннан өзіме шейін» атты шежіресінде де айтылады. Онда Елжау аты Елсау аталып, бұл кісі 5 әйелден 23 ұрпақ сүйген. Мұның 10-ы мықты болған. Үлкені Нулы, онан кейінгілері Дулы қатарлар делінген. Дулы тұқымы кейін Бәйдібек немересі Дулатпен қосылып, Дулат аталды дейді. Ал, Нулыдан Абыл, Албан, Азық, Санжар дейтін төрт ұл қалғаны айтылады. Бұдан туылатын сұрау: Осы айтылған албан мен біз шежіреде айтып жүрген албан қатысты ма, жоқ па? Аталған шежіреде Елсаудың (Елжаудың) жетінші ұрпағы болып келетін Майқы би мен Шыңғысханды хандық таққа отырғызатын Майқы би бір ме, жоқ па? Шежіреде Майқы Үйсіннің үлкен ұлы болып келетін жағы тағы бар. Бұларды қалай түсіну керек? Осы секілді тағы бір сұрақ: Үйсіндер Ордос үстіртінде жүргенде олардың батысында қаңлылар бар еді. Өз алдына хандық құрған ел еді дейтін («Ханнамада») дерек бар. Ал, біздің шежіремізде қаңлы үйсін ұрпағы болып айтылатыны қалай?
Шежірелер мен тарихи жазбаларды оқи отырып, бұлар арасында осындай кереғар жағдайларға кездеспеу мүмкін емес. Бұл секілді ірі көлемді шарпитын сұрақтарға жеңіл-желпі жауап бере салу үлкен ағаттық тудырады. Бұған тек шежірелерді бұрынғы-соңғы жазбалармен, заттық, археологиялық және этнографиялық мәліметтермен салыстыра зерттеу арқылы ғана жауап беруге болады. Сөйтсе де, біз ежелден бері қазақ өмірінде сақталып келе жатқан балаға ат қоюдағы бір ерекшелікті ескермесек болмайды. Ол – баласын өзінен бұрын өткен ірі тұлғалы кісілердей болса екен деген тілекпен немесе ұмытылмасын деген оймен жаңғыртып қойылатын ат. Мұндай аттардың кейбірі сол адамның ұзақ заманда қалып ұмытылып бара жатқан ата-бабаларының, нағашыларының, жақын құда-жұраттарының аты болуы мүмкін. Кейде бұрын жүрген ата мекендерін ұмытпау үшін де қойылатын аттар болады. Әсіресе, бұрын өткен арғы аталарының атын қоюдан тарихта немесе шежіреде аттас адамдар, мәселен, екі Үйсін, екі Майқы, екі Албан, екі Қаңлы кездесетіндігін түсінуге болады.
Осының ішінен албанды алып айтсақ, бұл тайпаның өте көне тайпа екенін жоғарыда айтылған жазба және шежіре деректерінен сырт, оның аты да растайды. Тарихшылар «албан» сөзі көне екі сөзден құралғанын айтады. Мұның алғашқы сыңары – «алып» «тау» дегенді, соңғы сыңары – «ан» «ел, халық» дегенді білдіреді дейді. Сонда бұл «тау елі, тауда жасайтын халық» дегенді білдіреді екен (Қойшығара Салғараұлы «Қазақтың қилы тарихы»). Бұл тарихшы сонымен бірге бұрынғы албан тұқымы кейінгі Бәйдібек би немересі болып келетін албанмен бірігіп, «албан» аталғанын айтады. Бұл айтылым «Қазақ ССР энциклопедиясында» айтылатын албандар басқа тайпалармен бірге Қазақ хандығының құрамына енді дегенді растайды.
Албандардың көнеден келе жатқан тайпа екенін дәлелдейтін тағы бір дерек: албандардың заманымыздың VI ғасырында ұлы жүз Үйсін ұрпағы Дулаттар құрған Юэбань (Үрбі) одағына қатынасқаны. Бұл туралы еліміздің тарихи жазбалары мен шетел жазбалары көп жазған. Олар бұл одақ журжаңдарға қарсы құрылған одақ екенін тұрақтандырады. Демек, албандар ежелден аты әйгілі, ержүрек, батыр халық болған. Сондықтан, үйсіннің ұлы биі, әрі ханы Бәйдібек өз немересінің атын бұрынғы әруақты атасының атын жаңғыртып «Албан» деп қойған. Бұрынғы албаннан қазіргі албанға дейін 2000 жыл шамалы уақыт өткенін, кейінгі албаннан қазірге дейін 600 жыл шамалы уақыт өткенін, міне осындай жаңғыртып қойылудан деп білген жөн секілді.
Албандар бұл күндері негізінен екі мемлекетке – Қытай мен Қазақстанға жарылып қоныстанған. Мұнан сырт Қырғызстанның Ыстықкөл облысында аз болмаған қазақ албандары қоныстанған. Дерек көздерінен қарағанда, албанның жалпы жан саны 500 мыңнан асатын көрінеді.
Албандар – ежелгі үйсіндердің тіке ұрпағы. Бұлар тарихтың ұзақ сүресінде үйсіннің басқа ұрпақтарынан іргесін бөліп көрген емес. Қытай елімен ұзақ мезгіл достық, құдандалық байланыс орнатқан үйсін ұрпағының бірі ретінде албандар Ұлы Жібек жолының ашылуына, оның ұзақ мезгіл жалғасуына, қорғалуына зор үлес қосқан. Үйсін елі мен Хан елінің барыс-келісі көбінше Күсән (Күшар) арқылы болғандығын еліміз тарихшылары жазып қалдырған. Ал, албандар Жұлдыз қыратынан батысқа қарай бүгінгі Қазақстанның Алматы облысына қарасты Ұзынағаш, Қарғалы дейтін жеріне дейін таулы өңірді мекен тұтқан. Әсіресе, Үйсін тауы мен Тәңір тауының аралығындағы Текес аңғарын ата қоныс еткен. Үйсін Күнбиінің ордасы да осы өңірге орналасқан. Бұл Үйсін мен Хан ордаларының ынтымақ-берекесін сақтау, жібек жолының қорғалуы жөнінде албандарға ауыр міндет жүктеген. Әсіресе, Үйсін ордасынан, не болмаса Хан ордасынан Күшар арқылы үйсін ордасына баратын сауда керуені, елшілік түгелдей осы албандар қоныстанған Текес аңғары арқылы болған. Амандыққа да осылар жауапты болған.
ІІІ
Шежіре – халықтың асыл мұрасы, халық тарихының маңызды бір саласы. Қазақ халқы ежелден бері шежіреге ерекше мән берген. Тегін білмегенді «тексіз» деп атаған. Өз балаларына жеті атаға дейін үйретіп отыруды салтқа айналдырған. Жеті атасын білмегенді «жетесіз» деп кінәлаған. Осының арқасында қазақтар ең аз дегенде жеті атаға дейін білуді өзінің борышы санаған. Әр ру, әр тайпада ата шежірені толық білетін кісілер болған. Оларды «шежіреші» деп атаған. Шежіре алдымен қара сөз арқылы айтылған. Кейін бір бөлім ақын-жыраулар шежірені өлеңмен жырлайтын болған. Сөйтіп, шежіре өлеңмен айтылатын шежіре, қара сөзбен айтылатын шежіре болып бөлінген. Бұл қазақтың шежірешілдігін байқаған басқа ұлт халықтарынан шыққан кейбір оқымыстыларды қызықтырып, қазақ шежіресін жинау, зерттеуге мұрындық болған.
Қазақ халқында жазба шежіре ауызша шежіре негізінде пайда болған. Жазба шежіренің басы деп заманымыздың ІV ғасырында үйсін елінде жазбаға түскен «Оғызнаманы» айтуға болады. Мұнда үйсін (ұлық түрік), қаңлы, қыпшақ, қарлұқ аттарының қалай қойылғаны сөз болады. ХІ ғасырда өткен Махмұт Қашқари да «Түркі тілдер сөздігінде» қазақтың көптеген рулары жөнінде мәлімет береді. Онан кейін қазақтың шежіре деректерін қағазға түсіруші – қазақтың қаңлы тайпасынан шыққан әйгілі тарихшысы Жамал Қарши. Ол ХІІІ ғасырда жазған «Мулхақат ас-сурах» («Сөзікке қосымша») еңбегінде өзіне дейінгі шежіре аңыздарын, қазақ жұртының өмір тіршілігін баяндаған. ХІІІ-ХVІІІ ғасырлар арасындағы оқиғаларды біршама толығырақ баяндаған шежіре – «Нәсапнама қазақ» («Қазақ шежіресі»). Онан кейінгі кездерде жазылған шежірелер неше ондап саналады. Солардың ішінен Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и Рашидиын», Шоқан Уәлиханұлы жазып алған ұлы жүз шежіресін, Шәкәрім Құдайбердіұлының «Қазақ-қырғыз һәм хандар шежіресін», Жүсіпбек Шайхсыламұлының «Ұлы жүзі шежіресін» атауға болады.
ХІХ ғасырда қазақ шежірелерін жинау, реттеу, зерттеу жұмысына Шоқан Уәлиханов, Ә. Диваев, Қ. Халиди, Н. Наушабаев және Шәкәрім, Мұхамеджан, Мәшһүр Жүсіп қатарлы кісілер ерекше үлес қосқан.
Еліміз қазақтарында шежірелерді қағазға түсіру ел азаттығынан ілгері басталып, азаттықтан соң енді-енді қолға алына бастағанда, арт-артынан жүргізілген солақай қимылдар кесіріне ұшырап аяқсыз қалған еді. Тек партиямыздың 11-кезекті орталық комитеті 3-жалпы мәжілісінен соң идея азат болып, халық мұраларына мұрагерлік ету бағыты айқындалып, бұл игілікті жұмыс ресми қолға алына бастады. Соның нәтижесінде 1990 жылы Нығмет Мыңжанұлы мен Әбдірешит Байболатұлының ұйымдастырып құрастыруында «Қазақ шежірелері» атты кітап Іле халық баспасынан жарық көрді. 1996 жылы Тәліпбай Қабаевтың ұйымдастыруымен Нұрболат, Шерубай, Қызайбек, Дәулетхан қатарлы кісілердің құрастыруымен «Қазақ шежіресі» Шинжияң жастар-өрендер баспасынан жарық көрді. Осыдан соң «Керей шежіресі», «Найман шежіресі», «Уақ шежіресі», «Қызай шежіресі» атты кітаптар арт-артынан басылып таралды.
Шежірені арнайы зерттеу – кенже қалған сала. Бұл жұмысты алғаш қолға алған ғалымдарымыз Шоқан Уәлиханов, Шәкәрім Құдайбердіұлы қатарлы кісілермен ғана шектеледі. Мысалы, Шәкәрім Құдайбердіұлы өз кезіндегі қазақ ру-тайпаларының шежірелерін және ертеден бері басқа халықтар жазбаларындағы әр түрлі деректерден пайдаланып, «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» деп аталатын шежіре жазып, жалпы қазақтың ата тегі туралы өз болжамдарын айтты. Қазақ шежіресі жайында еліміздің оқымыстыларынан тұңғыш ой айтып, алғашқы қадамда зерттеу жүргізген кісі – ғалым Нығмет Мыңжанұлы болды. Бұл кісі 1990 жылы Іле халық баспасынан жарық көрген «Қазақ шежірелері» атты кітапқа жазған алғы сөзінде шежіре тарихы, шежіренің тарих танудағы рөлі, түрге бөлінуі туралы бірсыпыра назариялық мәселелер жайында көңіл тоярдай тұжырым жасап, шежіре зерттеудің тұңғыш соқпаған салды.
Шежіре мен бұрынғы-соңғы тарихи жазбаларды өзара салыстыра зерттеу жағынан Қазақстан этнографиялық ғалымы Қойшығара Салғараұлының еңбегін жоғары бағалауға болады. Ол өзінің 1992 жылы «Жалын» баспасынан шыққан «Қазақтың қилы тарихы» атты еңбегінде қазақтың ата тегі, жүзге бөлінуі, рулар мен тайпалардың тарихи жағдайларға байланысты бөліну-қосылуы, тағы басқаларын едәуір жіктеп, жіліктеп жазып көрсеткен. Кейбір ру-тайпалардың тегі жөніндегі, олардың ұрпақтарын көрсету жағындағы кейбір ағат басқандығын есепке алмағанда, бұл қазақ шежіресін зерттеуге жасалған өте батыл, сәтті қадам деуге болады. Тынысының кеңдігі, қисынының мойнындатарлық күші жағынан бұған жететін ғылыми еңбек қазақта әлі дүниеге келген жоқ.
***
Шежіре тану – ұлт тану, халықты тану. Ұлтымыздың өткенін білу, дәнін алып, қауызын шығарып тастау. Яғни, атадан келе жатқан салттың ұлттың бүгіні мен ертеңіне ес қататынын алып, керексізін шығарып тастау үшін де шежіре білудің, зерттеудің маңызы зор. Елімізде бұл – кезең күтіп тұрған маңызды мәселе.
Одан қалса, Жібек жолы тарихын зерттеу – бүгінгі дүниедегі ең ірі тақырып. Бұл тақырыптың «Жібек жолы қашан, кімдер аралығында, қалай басталды? Оған ерекше үлес қосып, ұзақ уақыт жалғастыруда, амандығын қорғауға кім жауапты болған? Олардың ұрпақтарынан кім бар?» дейтін сықылды көп мазмұнды қамтитыны өзінен-өзі түсінікті жәй.
Екінші жағынан, «Бұл Албан кім? Ол қазақтың ұлыс, тайпаларымен қалай қиысады? Қазақтың ұлт болып қалыптасуында қандай рөлі бар?» деген мазмұндарды да қамтып, осы заманғы ұлттану ғылымына да жол ашатыны сөзсіз. Сонымен бірге, халықарада Қытай мен Қазақстанның тарихи тамырластығына да үлкен куә болып табылады.
Үшінші, бұл шежіреде қазақ ру-тайпалары бір кісінің баласы екендігі ашық көрінеді. Сондықтан, барлық қазақ баласының рушылдыққа жол бермей, ішкі ынтымағын күшейтуіне, басқа ұлт халықтарымен де тығыз ынтымақтасып, бірлікте алға басуына дем береді.
Төртінші, кейінгі ұрпақтың тегін тануына, ата-бабаларының отан, халық үшін нелерді істегенін білуіне, бұрынғыға мұрагер, кейінгіге бұйдагер болып өсуіне жақыннан көмектеседі.
Бесінші, мұнан кейінгі шежіре-тарих зерттеушілерді мол деректермен қамдайды.
Қолыңыздағы «Албан шежіресі» – елімізден шыққан шежірелер ішіндегі көлемі ең зор энциклопедиялық шежіре. Бұл шежіре қазақтан басталып, албанның осы күнгі бесіктегі баласына дейін қамтиды. Жинап құрастырушы Әпсамет Тоқтасынұлы 20 жыл бойы жалықпай, шыңдап ден қойып жинаған. Еліміздегі албан тайпасының үлкенді-кішілі руларынан шежіре біледі деген сұңғыла қарттардың көбімен сұхбатта болып, біреулеріне қол жылуын берсе, біреулеріне көңіл жылуын беріп, бірде-бір ру, тіпті бергі аталардың да қағыс қалмауына көп күш шығарған. Онан сырт, көршіміз Қазақстанда да болып, олардың арасындағы шежіре білетін бірсыпыра адамдардан жазып алған және Қазақстаннан шыққан албанның ру шежірелерін де жинаған. Ақырында екі елдегі ауызша айтылып жүрген шежірелер мен басылып шыққан шежірелерді салыстыра отырып осы үлкен шежірені құрастырған.
Түрлі жағдайларға байланысты тарыдай шашылып кеткен қалың албан тайпасын осы томға толық кірді деуге болмайды. Кітапқа албанның негізі кіріп болды деуге болады. Қалып қойғандары болып жатса деп, шежіренің соңына бірнеше ақ бет қосымша берілді. Соған жазып толықтаса болады.
Шежіре – халықтың өз мұрасы, төл мұрасы. Мұнда ескінің көзі, жаңаның ақ тілекке толы сөзі жатыр. Дамыған елдерде бұл секілді асыл мұра әр түтінің алтын сандығында, ақ торғынға орап, ата мұра ретінде сақталады екен. Біздің халқымыз ешкімнен кем түспейді деп сенеміз!
Тәліпбай Қабаев (1935-2017)
әдебиет зерттеуші баспагер
