Қазақстанда Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорындағы (БЖЗҚ) қаражаттың бір бөлігін тұрғын үй сатып алу немесе емделу мақсатында мерзімінен бұрын шешіп алу бағдарламасы соңғы бірнеше жылда жүздеген мың азаматқа өз жинақтарын пайдалануға мүмкіндік берді. Дегенмен, бұл мүмкіндік белгілі бір шектеулермен, «жеткіліктілік шегі» деп аталатын ең төменгі қалдық сомамен жүзеге асады. Әр жыл сайын үкімет осы жеткіліктілік шектерін қайта қарап, өзгерістер енгізіп отырады. 2024 жылдан 2025 жылға, енді міне 2026 жылға арналған «жеткіліктілік шегі» мөлшерлері едәуір өсірілді. Бұл жаңалық көптеген салымшының көңілін суытқаны рас, шектің жоғарылауы нәтижесінде енді бұрын жеткілікті сомасы бар адамдардың кейбірі өз жинақтарын ала алмай қалуы мүмкін. Сонымен, жеткіліктілік шегі дегеніміз не, оның көтерілу себебі қандай және осы өзгеріс қазақстандықтардың зейнетақы портфеліне ұзақ мерзімде қалай ықпал етеді? Сараптап көрейік.
Жеткіліктілік шегі – БЖЗҚ есептейтін ең төменгі сома, салымшының зейнетақы шотында қалуға тиіс минималды қалдық. Бұл сома әр жастағы азамат үшін әртүрлі болып белгіленеді. Мақсат – зейнет жасына келгенде азаматтың жинағында сол қалдық ақша және мемлекеттік базалық зейнетақымен бірге болашақта ең төменгі зейнетақы мөлшерінен кем емес төлем алып тұруын қамтамасыз ету. Қарапайым тілмен айтқанда, мемлекет әр адамның жинағында кем дегенде белгілі бір соманы қалдыруды талап етеді, сонда ғана қалған жылдары оған жеткілікті зейнетақы төленеді деп есептеледі. Жеткіліктілік шегін есептеу әдістемесі заңнамамен бекітілген және ол факторлардың бірсыпырасын ескереді, ең төменгі жалақы мөлшері, базалық зейнетақы көлемі, болжамды инвестициялық кіріс, орташа өмір сүру ұзақтығы және тағы басқа. Әр жылдың қазан-қараша айларында алдағы жылға арналған республикалық бюджет туралы заң қабылданғаннан соң, БЖЗҚ жаңа жеткіліктілік шектерін жариялайды. 2021 жылы алғаш рет азаматтарға жинақтың бір бөлігін алу құқығы берілгенде, бұл шектер салыстырмалы түрде төмен деңгейде белгіленген болатын. 2022 жылы Үкімет оларды күрт көтерді, бұл қоғамда үлкен талқы туғызды – көптеген адамның шоты жеткіліктілік талабына сай болмай, қаражат ала алмай қалды. Кейін 2023 және 2024 жылдары шектер өзгеріссіз қалдырылды. Енді, міне, 2026 жылға қадам басар тұста шектер қайта қаралып, өсетіні хабарланды.
БЖЗҚ ресми ақпараты бойынша, 2026 жылдан бастап жеткіліктілік шегі шамамен 10% жоғарылайды. Мысалы, 2025 жылы 20 жасар азамат үшін шотында ең аз қалуы тиіс сома 3 260 000 теңге болса, 2026 жылы бұл көрсеткіш 3 720 000 теңгеге көтеріліп отыр. Басқа барлық жас категориялары үшін де шек шамамен осындай пропорцияда арттырылмақ. БЖЗҚ мамандары бұл өзгерісті инфляция деңгейімен байланыстырады: соңғы жылы елімізде жылдық инфляция 10%-дан жоғары болды, келер жылға да 10% шамасында болжанып отыр. Сондықтан, олардың түсіндіруінше, жеткіліктілік шегін көтеру жинақтың сатып алу қабілетін инфляцияға сәйкес түзетіп, болашақ зейнетақыға қажет соманың нақты құнын сақтауға көмектеседі.
Жеткіліктілік шегінің ұлғаюы тікелей сол шекті әзер еңсеріп тұрған салымшыларға әсерін тигізеді. 2025 жылдың көрсеткіштері бойынша, елімізде 885,8 мың азаматтың зейнетақы жинағы өз жасына белгіленген шектен асатын сомаға жеткен. Демек, осы адамдар ғана қолданыстағы ережелер бойынша жинағының «артық» бөлігін шешіп ала алады. БЖЗҚ ұсынған дерекке сай, 2025 жылы жеткіліктілік шегі 20 жастағыларға 3,26 млн, 30 жастағыларға ~4,58 млн, 40 жастағыларға ~6,1 млн теңге болып бекітілген еді. Бұл межеден жоғары жинағы барлардың басым бөлігі 30-40 жас аралығында екен: аталған топта шамамен 1,16 млн теңгеге шектен асатын жинақ бар (орташа алғанда). Ал жасы кіші – 20-24 аралығындағы салымшылардың тек бірнеше жүзінде ғана артық сома болыпты (мысалы, 20 жаста – бар-жоғы 113 адам). Бұл түсінікті де: еңбек өтілі аз, жалақысы төмен жастардың қомақты зейнетақы жинауы қиын. Есесіне зейнет жасына таяған 50-62 жастағы топта да артылған сомасы барлар көп – бұл топта шектен жоғары бөліктің орташа мөлшері 2,3–2,9 млн теңгеге жетеді.
Ал 2026 жылға арналған жаңа шектер енгізілгенде жағдай қалай өзгереді? Алдын ала болжам бойынша, келесі жылы зейнетақы жинағын мерзімінен бұрын пайдалана алатын азаматтар саны шамамен 4% қысқарады. Яғни, биыл 885 мыңдай адам болса, 2026 жылы бұл құқыққа ~849 мың адам ие болмақ. Шамамен 36 мың адам жаңарған шекті енді қанағаттандыра алмайды деген сөз. Бұл – әсіресе төменгі жас категорияларында анық байқалатын құбылыс: мысалы, 20 жаста 2025 жылы 113 адам шектен асса, 2026 жылы оның саны 108-ге түседі. 30 жастағылар арасында да біраз адам бұл «құқығынан айырылуы» мүмкін. Бірақ шекті әрең еңсергендер қатарынан шыққан бұл азаматтар көбіне аз ғана артық сомасын пайдалана алатын еді, енді ол мүмкіндік жоғалса, бәлкім кейін жинағы өскенде қайта пайда болар.
Есесіне, жаңа шек талаптарына сай келетіндер – яғни жинағы мол адамдардың орташа артығы 7,8% ұлғаяды деп күтілуде. Бұл нені білдіреді? БЖЗҚ түсіндіруінше, салыстырмалы түрде аз «артық» ақшасы болған азаматтар енді есепке алынбайды, көбіне жинағы едәуір асып кеткен, қалталырақ салымшылар ғана қалатындықтан, олардың орташа артық сомасы статистикада өсіп көрінеді. Яғни, бір жағынан қарасақ, мерзімінен бұрын алу мүмкіндігі бар адамдар саны азайса да, жалпы елдің зейнетақы портфеліндегі сол артық жиынтықтың орташа көлемі көбеймек.
Жеткіліктілік шегін өсіру шешімінің артында негізгі мотив – азаматтардың зейнетақы жинақтарын максималды түрде сақтап қалу ниеті жатыр. Бір жағынан, бұл қадам тұрғындардың зейнетақы портфелін ұзақ мерзімде нығайтады деуге болады. Себебі шек жоғары болған сайын, салымшы есепшотында көбірек қаражат қалдыруға мәжбүр, оны зейнетке дейін ұстауға тура келеді. Демек, сол сома инвестицияланып, жыл сайын үстіне табыс түседі. Ұзақ мерзімді перспективада бұл азаматтың жинағын ұлғайтып, зейнетке шыққанда алатын төлемін көбейтеді. Қазіргі БЖЗҚ-ның инвестициялық кірістілігі жылына ~14-15% шамасында (2024 жылы күздегі дерек), яғни инфляциядан аз да болса жоғары. Сондықтан жинақтың қорда қалған әр жылы азамат үшін пайда – шотындағы ақша құнсызданбай, керісінше өсім алады. Егер жеткіліктілік шегі тым төмен болып, көп адам ақшасын шешіп алса, олардың есепшотында аз ақша қалар еді де, болашақта зейнетақысы мардымсыз болып шығуы мүмкін. Үкімет осындай тәуекелдерді азайту үшін де шекті көбейтіп отыр. Бұл – шешімнің экономикалық тұрғыдағы пайдалы жағы.
Екінші жағынан, қысқа және орта мерзімде қарасақ, жеткіліктілік шегінің көтерілуі халық арасында біраз наразы пікір туғызды. Себебі бастапқыда мемлекет халыққа берген мүмкіндік біртіндеп шектеліп бара жатқандай. 2021 жылы бағдарламаның алғаш іске қосылуында шекті еңсерген кез келген адам жинағын пайдаланды – нәтижесінде 166 мың азамат баспаналы болып, жалпы 2 триллион теңгеден астам қаражат тұрғын үйге жұмсалды деген дерек бар. Алайда сонымен қатар жылжымайтын мүлік бағасы да күрт өскені белгілі. Қаржыгерлердің есебі бойынша, зейнетақы жинақтарын жаппай шешіп алу тұрғын үй бағасының қымбаттауын тездетті. Мысалы, 2021-2022 жылдары баспана орташа 30-40%-ға қымбаттады, оған ішкі сұраныстың артқаны себеп. Үкімет 2022 жылы жеткіліктілік шегін айтарлықтай өсіріп, бұл толқынды басуға тырысты. Нәтижесінде нарықтағы баға өсуі сәл баяулады, өйткені енді аз адам ғана қаражатын ала алатын болды. 2023 жылы ай сайын шамамен 30-40 млрд теңге ғана баспанаға алынатын еді (салыстыру үшін, 2021 жылдың кей айларында 1 трлн-ға дейін шешілген). 2024 жылы да бұл үрдіс жалғасып, қарқын төмендеді. Мысалы, 2024 жылы қаңтар-қазан аралығында тұрғын үйге БЖЗҚ-дан 565,5 млрд теңге алынған, ал 2025 жылдың тек тамыз айында 39 млрд теңге шешілген (бұл көрсеткіш шілдеден 13% аз). Яғни, уақыт өте келе халықтың жинақты пайдалану белсенділігі төмендеп келді. Енді 2026 жылы шек өссе, бұл сома одан әрі кемиді, көп ақша қорда қала береді. Бұл – зейнетақы жүйесінің тұрақтылығы үшін жақсы жаңалық, бірақ тұрғын үй алуды жоспарлаған азаматтар үшін кедергі.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда, зейнетақы жинағын мерзімінен бұрын алу бағдарламасы қоғамда екіұшты бағаланады. Біреулер оны халықтың өз ақшасын қолдануына берілген мүмкіндік деп құптаса, енді бірі оның ұзақ мерзімді зейнетақы қауіпсіздігіне зияны бар дейді. Шындығында да, көптеген қазақстандықтар шекті едәуір асыра алатын деңгейде жалақы алмайды. 2025 жылы зейнетақы жинақтарының жалпы көлемі 25,8 триллион теңгеден асты, бірақ оның едәуір бөлігі аз ғана пайыз топтың қолында жинақталған болуы мүмкін. Көпшілік салымшы үшін жеке шотындағы қаражат жеткіліктілік шегінен аспайды, тіпті жасы үлкейген сайын да аспауы мүмкін – әсіресе жалақысы төмен, бейресми жұмыс істейтіндер, әйелдер (декреттік үзілістермен) секілді топтар бар. Демек, олар бұл бағдарламаны пайдалана алмайды, бәрібір зейнетақысына тие алмайды. Ал жоғары табысты азшылық қана үй, ем мақсаттарына ақша ала алды. Осы теңсіздікті ескерсек, шекті өсіру – негізгі көпшілікке әсер етпейді, ал аз ғана «бағдарлама игілігін көрген» топтың мүмкіндігін шектейді. Бірақ бұл «игілік» дегеніміз – олардың өз ақшасы екенін ұмытпайық.
Халықтың зейнетақы портфелі тұрғысынан қарағанда, шекті көтеру – жалпы жинақтардың қорда сақталу мерзімін ұзартады, көлемін арттырады. Қазіргі таңда 1 желтоқсан 2025 дерегі бойынша, тұрғын үй жағдайын жақсарту үшін БЖЗҚ-дан жалпы 4,3 триллион теңге шығарылған, 885,5 мың адам осындай төлем алған. Емделуге 971,5 миллиард теңге жұмсалған (568,4 мың адам). Сонда 5,3 трлн теңгедей ақша халық қолына тиді. Бұл қаражат экономикаға тұтынушылық сұраныс түрінде құйылды: құрылыс, медицина салалары жанданды. Бірақ сол сома қорда қалғанда да пайда әкелетін еді – инвестицияланып, қор нарығында айналып, түрлі жобаларды қаржыландырар еді. Сондықтан экономистер зейнетақы активтерін сақтап, көбейткен дұрыс, мемлекет тұрғын үй мен әлеуметтік мәселелерді шешудің басқа жолын қарастырсын деген пікірде. Мысалы, Отбасы банкі арқылы жеңіл ипотека бағдарламалары немесе мемлекеттік тұрғын үй құрылысы. Қорыта айтқанда, зейнетақы жүйесінің негізгі мақсаты – азаматтарға қартайғанда тұрақты табыс беру, ал оны ерте жарату осы функцияға қарсы жұмыс істейді.
Жеткіліктілік шегін инфляцияға сай көтеру – техникалық тұрғыдан дұрыс қадам. Ол зейнетақы қорындағы ақшаның құнсызданбауын қамтамасыз етеді. Болашақта инфляция төмендесе немесе халықтың табысы артса, бәлкім шекті төмендету мәселесі де күн тәртібіне шығар. Әзірше Үкімет бұл бағдарламаны бірте-бірте «сөніп бара жатқан» режимге қойды деуге болады, пайдалану шыңын артта қалдырып, енді оның ауқымын тарылту үстінде. Ал қарапайым қазақстандықтың зейнетақы портфелі осы өзгерістерден кейін не алады? Біріншіден, қорда көбірек ақша жинақталады, демек әр азаматтың болашақ алатын зейнетақысы алдындағы жылдарға қарағанда сәл болса да жоғары болмақ. Екіншіден, мемлекет әлеуметтік жауапкершіліктің біраз бөлігін азаматтың өз мойнына артты: «зейнетке деп жинаған ақшаны тіпті аса мұқтаж жағдай болмаса, алмай-ақ қой, сонда қартайғанда өзіңе жақсы» деген сигнал деуге келеді. Үшіншіден, бұл өзгерістер зейнетақы жүйесінің ұзақ мерзімді тұрақтылығына қызмет етеді – қор активтері азаймай, керісінше өсу үстінде, оны Ұлттық банк инвестициялап табыс тауып жатыр (соңғы 12 айда табыстылық 14,74% болған). Ал бұл табыс түптің түбінде салымшылардың жеке зейнетақы шоттарына жазылады.
Әрине, жеткіліктілік шегінің көтерілуі тұрғындардың қазіргі қажеттіліктерін өтейтін бағдарламаның қолжетімділігін шектейді. Осы жаңалықты естіген кей жастағы азаматтардың көңілі түскені анық – жинағым жетеді деп жүрген бірі енді жетпей қалуы, үй немесе ем жоспарларын кейінге шегеруі мүмкін. Дегенмен, мемлекет бұл қадамға бармаса, онда қорға түсетін жарналар мен одан шешілетін соманың арасалмағы бұзылып, зейнетақы жүйесі әлсіреуі ықтимал еді. 2021–2022 жылдардағы триллиондардың жаппай шығарылуы онсыз да жүйеге біршама салмақ салды (қор активтері көлемінің 20%-ына жуығы сол мақсаттарға кетті). Енді сол баланс қайта қалпына келіп жатыр: 2023 жылы қор активтері 4 трлн теңгеге өсті, 2024-25 жылдары да ұлғаюда. Бұл – жақсы көрсеткіш.
Түйіндей келе, зейнетақы жинағын мерзімінен бұрын пайдалану бағдарламасы эволюциясының жаңа кезеңіне аяқ басты деуге болады. Бастапқыда көптеген адамға қуаныш сыйлаған бұл мүмкіндік енді аз ғана адамды қамтитын жағдайға келе жатыр. Жеткіліктілік шегінің көтерілуі – сол үрдістің белгісі. Қазақстандықтардың зейнетақы портфелі бұдан тек ұтады: қаражат қорда қалады, өседі, зейнетке шыққанда қамтамасыз етуге жарайды. Ал қысқа мерзімде тұрғындардың кей қажетті жоспары орындалмай қалса, оған басқа қаржы көздерін табуға тура келеді. Мемлекет те халықтың баспана мен денсаулық мәселелерін шешудің құрылымдық жолдарын күшейтуі қажет – зейнетақы ақшасына иек арту тұрақты шешім емес екенін өмір көрсетті. Ең бастысы, болашақ зейнеткерлердің қарттықтағы қаржылық қауіпсіздігі сақталғаны жөн. Осы мақсатта қабылданған шешімдер уақыт өте өз тиімділігін көрсетіп, бүгін жинақ қорында қалған әр теңге ертең зейнетке шыққан қазақстандықтың игілігіне жарар.
