Елорданың автотұрақ инфрақұрылымын жаңғырту мақсатында 2015 жылы жеке инвесторларға қала көшелерінде ақылы тұрақтар енгізу құқығы берілді. Сол жылы «Астана тұрақ кеңістігі» ЖШС құрылып, 2018 жылы әкімдікпен 20 жылдық мемлекеттік-жекеменшік әріптестік (МЖӘ) шартына қол қойды. Осы келісім бойынша компанияға қаладағы 10 мыңға жуық көлік қою орындарын басқару және пайдасын алу құқығы берілді. Жоба операторы «Astana Parking Space» (қазақша «Астана тұрақ кеңістігі») компаниясы алғашқы ақылы тұрақтарды 2017 жылы «Нұржол» желекжолында, «Бәйтерек» маңында пилоттық режимде іске қосты. Кейін «Хан Шатыр», «Керуен» ойын-сауық орталықтары, «Артём» базары, вокзал сияқты халық көп жиналатын орындардың маңындағы паркингтер ақылы жүйеге көшірілді. Тариф барлық жерде бірдей белгіленді: сағатына 100 теңге. Төлем терминал арқылы, СМС немесе арнайы мобильді қосымша арқылы қабылданады. Тәуліктің 08:00–20:00 аралығында ақы алынып, түнгі уақыт пен жексенбі тегін деп көрсетілген. Ал ереже бұзған жүргізушіге 3 сағаттан кейін 10 380 теңге көлемінде айыппұл салу қарастырылды. Жүйе енгізілген алғашқы күндерден-ақ қала тұрғындарының қызу талқысына түсті: кей жүргізушілер тәртіп орнағанын құптаса, енді бірі бұл жаңашылдықты «ақша жинаудың амалы» деп сынады.
«Астана тұрақ кеңістігі» ЖШС бастапқыда екі компанияның меншігі болды – «Бонн» ЖШС және «Гала-2009» ЖШС. Зерттеулер бұл фирмалардың Ақмола облысының экс-әкімі Сергей Кулагиннің жұбайы Галина Кулагинаға қатысы барын анықтады. Кейін 2016–2017 жылдары ақылы тұрақ операторының иелігі елорданың бұрынғы әкімі, көрнекті мемлекет қайраткері Әділбек Жақсыбековтің жақын туыстарының қолына өткен. Атап айтқанда, компания Арман Бәтпеннің атында болды – ол Ә.Жақсыбековтың қарындасы Гүлнәр Бәтпенованың ұлы екені расталған. Одан соң құрылтайшылар бірнеше рет жиі ауысып, 2017 жылы Рүстем Исенов есімді кәсіпкер және 2020 жылы Ержан Төлеубеков деген қаржыгер компанияға иелік етті. Бұл тұлғалардың барлығы сол кезеңде Жақсыбековтер отбасы бақылауындағы «Цеснабанк» пен басқа да бизнес құрылымдарда лауазымды қызметтер атқарғаны белгілі болды. Тіпті компания атаулы түрде өзгенің қолына өткенімен, шын мәнінде бір топ адамдардың айналасында қалып отырған. 2022 жылғы дерекке сай, «Астана тұрақ кеңістігінің» соңғы және жалғыз құрылтайшысы Шыңғыс Досыбаев болып табылады еке. Бұл азамат Ержан Төлеубековтің сенімді өкілі делінеді, екеуі бірге басқа да компанияларға қожалық етеді. Қорыта айтқанда, ақылы автотұрақ бизнесі елордада белгілі бір ықпалды топтар – бұрынғы шенеуніктер мен олармен байланысты тұлғалардың бақылауында болғаны туралы дереккөздер келтірілді. Мұны ресми органдар ашық растаған жоқ, алайда тәуелсіз зерттеулер мен биржадағы құжаттар осы байланыстарды әшкереледі.
Ақылы автотұрақтар жүйесі енгізілгелі жүргізушілер тарапынан көптеген шағым айтылды. Ең бірінші – айыппұл мөлшерінің тым жоғары болуы. Мысалы, уақытында 100 теңге төлемеген адам 10 мың теңгеден астам айып төлейді. 100 теңге – ұсақ ақша, ал 10 мың айыппұл – едәуір жаза. Мәжіліс депутаты Нартай Аралбайдың дерегінше, 2021–2024 жылдар аралығында Астана қаласында ақылы тұраққа ақы төлемегендерге жалпы 5,84 млрд теңге айыппұл салынған. Бұл өте үлкен сома және тұрғындар оны «халықты қанау» деп бағалады. Шынында да, көптеген жүргізуші әдейі төлемей қою емес, хабардар болмау салдарынан жазаланып келген. Қалада ақылы тұрақ аумағы арнайы жол белгілерімен ғана белгіленеді, кейде ол белгіні аңғармай қалу мүмкін. Осыдан мыңдаған адам ескертусіз айыппұлға ұрынып, наразы болды. Тұрғындар әлеуметтік желілерде тұрақтарға жауапты компанияны жиі сынады: төлем жасау ыңғайсыз (қолма-қол қабылдамайды, тек қосымша не СМС), тұрақтарда көлеңке, қыста қар тазалау қарастырылмаған, ең бастысы – ақша төлесек те қауіпсіздік пен сапа жоқ дейді. Мәселен, ақылы көшелік паркингте көлігін қалдырған бір азаматтың машинесінің айнасын ұрлап кеткен, оператор компания шығынды өтеп бермеген. Яғни, күзет немесе камера арқылы көлікке жауапкершілік қамтамасыз етілмейді. Осындай жағдайлар қоғамның ақылы тұрақтарға теріс көзқарасын қалыптастырды. Жүргізушілердің бір бөлігі «ақылы тұрақ көлік ағынын реттеді» деп есептегенімен, көбісі қызмет сапасы төмен, әділетсіз жүйе» деп ашынады.
Ақылы тұрақ жобасының заңдылығы бірнеше рет талқыға түсті. 2018 жылы жасалған МЖӘ келісімін сол жылы Астана қаласының прокуратурасы сотқа беріп, заңсыз деп тануды сұраған екен. Алғашында сот «тұрақ орындарын жеке компанияға беру – заңсыз» деп шешім шығарады. Алайда көп ұзамай апелляция бұл шешімнің күшін жойған. Осылайша, шарт сол күйі қалды. 2022 жылы Ұлттық экономика министрлігіне қарасты МЖӘ орталығы бұл келісімді қайта сараптап, тиімсіз және заң нормаларына қайшы жасалғанын мәлімдеді. Орталықтың есебінде аталған компания Астанадағы тұрақ тапшылығын шеше алмағаны, тек бұрыннан бар орындарға ғана паркомат қойып, пайда тауып отырғаны айтылды. МЖӘ орталығы тұрақтарды әкімдікке қайтаруды ұсынды. Бұған жауап ретінде «Астана тұрақ кеңістігі» жетекшілері сынауды негізсіз деп, «біздің жұмыс әлеуметтік маңызы бар, қаладағы тұрақ мәселесін шешіп жатырмыз, алда тұрақ орындарын көбейтеміз» деп мәлімдеме жасады. 2023 жылдың сәуірінде сол кездегі Премьер-министр Әлихан Смайылов Бас прокуратура, Бәсекелестікті қорғау агенттігі, Қаржы мониторингі агенттігі сияқты органдарға ақылы тұрақтар жобасын тексеруді тапсырды. “Әкімдік пен 20 жылға келісім жасасқан компания арасындағы шарт қаншалықты заңды?” деген сауал қойылды. Алайда бұл тапсырманың нақты қорытындысы туралы ресми ақпарат шыққан жоқ. 2024 жылы Антимонополия қызметі де осы мәселеге назар аударып, жеке компанияның үстем жағдайын қарастырғаны белгілі. Жалпы, ақылы тұрақтар айналасындағы заңдылық пен тиімділікке қатысты сұрақтар үнемі көтеріліп отырды, билік бұл сынға бейжай қараған жоқ. Мысалы, 2023–2024 жылдары Мәжіліс мінберінен бірнеше депутат елордадағы ақылы тұрақтар халық мүддесіне жұмыс істемей тұрғанын қатаң сынады.
Жоғарыдағы қоғамдық қысым мен тексерулер нәтижесінде Астана қаласы әкімдігі ақылы автотұрақтардың басқару жүйесін қайта қарауға кірісті. 2024 жылдың соңында қала әкімдігінің Көлік басқармасы МЖӘ шартына өзгеріс енгізу бойынша жеке әріптеспен келіссөз жүргізгенін хабарлады. 2025 жылғы 6 ақпанда қосымша келісімге қол қойылып, ақылы тұрақ станцияларын коммуналдық меншікке қайтару процесі басталғаны ресми расталды. Мәжіліс депутаты Нартай Сәрсенғалиев 2025 жылы жазда Астанадағы ақылы паркингтер толығымен әкімдік қарамағына өтетінін мәлімдеді. Бұл дегеніміз – 2018 жылғы 20 жылдық шарт іс жүзінде мерзімінен бұрын тоқтатылмақ. Осы орайда қала билігі жүргізушілер талабына құлақ түріп, жүйеге бірқатар өзгерістер енгізетінін жариялады. Біріншіден, ақылы тұрақтарда тегін тұру уақыты 5 минуттан 15 минутқа ұлғаяды. Екіншіден, халыққа қызмет көрсету орталықтары, аурухана, мемлекеттік мекеме алдындағы тұрақтар тегін болады деп шешілді. Үшіншіден, төлемді кешіктірген жүргізушілерге дереу айыппұл салу тәжірибесі тоқтап, алдымен SMS арқылы ескерту жолдау енгізілді (мұндай жүйе Алматыда іске аса бастады). Айыппұл мөлшері де заңнамалық тұрғыда 3 есе қысқартылды – 10 мыңның орнына 3–4 мың теңге шамасында болуы мүмкін. 2025 жылдың ортасынан бастап Астана көшелеріндегі барлық паркоматтар мен жүйелер «Астана паркинг» деген жаңа коммуналдық кәсіпорынның қарауына өтуде. Бұл оператор қала бюджетінен қаржыландырылатын, пайдасы да бюджетке түсетін ұйым болмақ.
Бұрынғы МЖӘ келісім шартына сәйкес, жүргізушілерден жиналған тұрақ төлемдері негізінен жеке серіктестің еншісінде қалып келген. Ресми деректерге назар аударсақ, 2018–2022 жылдар аралығында ақылы паркингтерден түскен қаражаттың 95%-ы жеке компанияға түсіп, қалаға небәрі 5%-ы ғана аударылған. Мысалы, 2021 жылы астаналықтар ақылы тұраққа 90,9 млн теңге төлесе, соның тек 4,5 млн теңгесі ғана бюджетке кеткен. 2022 жылы 152,4 млн теңге жиналса, оның 7,6 млн-ы қалаға түскен. 2021–2024 жылдары тұрғындар барлығы 726 млн теңге төлем жасап, соның 617 млн-ы жекеменшік әріптеске кетіп, қала қазынасына 109 млн ғана кіріс кірген. Бұған қоса, айыппұлдардан түсетін қаржы да орасан: жоғарыда айтылған 5,8 млрд теңгенің біразы мемлекеттік бюджетке айыппұл ретінде түскенмен, бұл ақша да халықтың қалтасынан шыққан шығын екені даусыз. Енді жүйе әкімдікке өткесін, барлық табыс қала бюджетіне бағытталатын болады. Сарапшылардың есептеуінше, ақылы тұрақтар жылына бірнеше жүз миллион теңге айналым әкеледі, егер осы қаражаттың басым бөлігі қалаға қалса, оны жол инфрақұрылымын жақсартуға, қоғамдық көлік паркін кеңейтуге жұмсауға мүмкіндік бар. Мәселен, 2024 жылы жеке оператор алып келген ~150 млн теңгенің орнына, жаңа коммуналдық жүйе 2025 жылы шамамен 500–600 млн теңге табысты бюджетке түсіруі ықтимал (егер айыппұлдар көлемі азайтылған күннің өзінде). Бұл – салық төлеушілердің ақшасы қалаға қызмет етеді деген сөз.
Әлбетте, жаңа жүйенің тиімділігі тек табысымен өлшенбейді. Маңыздысы – тұрғындардың көңілтолмаушылығын тудырған түйткілдер шешімін табуы. Ендігі жерде ақылы тұрақтар шынында да қаладағы көлік қозғалысын реттеудің әдісіне айналуы керек, ал бизнес үшін супертабыс көзі болмауы тиіс деген ұстаным бар. Халықтың сенімін қайтару үшін әкімдік тұрақ орындарын көбейту, тұрақ ақпаратын ашық көрсету (қай жерде қанша орын бар, қаншасы бос – мобильді қосымшада), төлем жасаудың оңай жолдарын енгізу, камера және күзет мәселесін шешу сияқты қадамдарды уәде етуде. Сонымен бірге Мәжіліс депутаттары тұрғын үй аулалары мен саябақ маңында ақылы тұрақ мүлде болмауы керек деген ұсыныс айтты. Қала билігі бұл ұсынысты қолдайтынын, алдағы уақытта тұрғын үй кешендерінің ауласын ақылы ету тәжірибесін тоқтататынын хабарлады. Бұл да жұртшылық үшін жағымды жаңалық. Жалпы, Астана ақылы автотұрақ жобасы бастапқыда қоғам наразылығын тудырған олқылықтармен жүзеге асырылса да, соңында халықтың қалауы ескеріліп, түзету жолына түсіп келеді. Қазірдің өзінде жаңа оператор алғашқы өзгерістерді енгізіп, жүргізушілерге жеңілдік беруде – тегін уақытты ұлғайту, алдын ала SMS ескерту, айыппұлды азайту сынды шаралар іске асты. Бұл өзгерістер қаланың көлік тұрақтарын пайдалану мәдениетін жақсартуға, тұрғындардың жүйеге деген сенімін арттыруға бағытталған.
Бұрын ақылы тұрақтардан түскен жүз миллиондаған теңге жеке қалтаға кетсе, енді ол қаражат қаланың өз қажеттілігіне жұмсалады. Мысалы, 2025 жылы қала бюджеті осыдан қосымша түсім алса, оны жаңа көпқабатты паркингтер салуға, жол айрықтарын кеңейтуге не қоғамдық көлікке субсидиялауға бағыттауы мүмкін. Яғни, тұрғындар төлеген ақша айналып келіп, сол тұрғындарға қызмет ететін болады. Мұны жобаның болжамды тиімділігі деп атауға болады. Бұдан бөлек, мемлекет тарапынан монополияға қарсы тергеулер мен сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін тексеру жұмыстары жалғасып, мұндай қоғамдық маңыздағы қызмет салаларының ашықтығы қамтамасыз етіледі деген үміт бар. Ақылы автотұрақтар «қалтаны қағу» құралы емес, шын мәнінде тәртіп орнату мен жайлылықты арттыру тетігі болуы тиіс – атқарушы билік дәл осы бағытты көздеп отыр. Ендеше, алдағы уақытта елордадағы және еліміздің басқа ірі қалаларындағы тұрақ мәселесі біртіндеп оң шешімін тауып, салық төлеушілердің қаражаты қалалық инфрақұрылымды дамытуға тиімді жұмсалады деп сенеміз.
