«Жүрек – жан айнасы. Бірде күйіп, бірде жанған жүректе тағдыр ізі сайрап жатыр» деп жазыппыз. Көңілге түйген ойларды тізбектеген көк дәптерге. Бұл жолдар Түркістан мен Шымкент өңіріндегі журналист қауымның төбе биі атанған, Қазақстанның құрметті журналисі Байдулла Қонысбекпен әңгімеден кейін жазылған еді.
Руханиятқа елеулі еңбек сіңірді
Облыс телеарнасының негізін қалаған, өзінің еңбек жолы басталған сүйікті «Оңтүстік Қазақстан» газетінде, облыс әкімдігінде жауапты қызметтер атқарған, зейнеткерлікке шыққаннан кейін де «Аталар сөзі», «Біздің жанұя» деп аталатын жекеменшік газеттерде еңбек етіп, қоғамға бар күш-қуатын сарқа жұмсаған Байдулла Қонысбекпен сол күнгі әңгімені үйге келісімен көк дәптерге түсіргенбіз. Журналистика жолындағы алғашқы сұхбаттарымның бірі де осы Байдулла Қонысбекпен болған еді. Бертініректе Журналистер одағының облыстық филиалын басқарған кезімде де іс-шараларды ұйымдастыруға қатысты Байекеңнің кеңесіне жүгінген сәттер де болды. Кейде шақырып алып, қазақ журналистикасына қатысты ой-пікірімен бөлісетін, ұсыныстарын айтып отыратын. Өзі де осы қоғамдық ұйымға кезінде көп жылдар бойы біліктілікпен басшылық жасаған азамат қой. Сол кездесулерде, еркін әңгімелесу барысында журналист Байдулла Қонысбектің еңбек жолында жүрегін ауыртқан жайттар аз болмағанын аңғарған едім.
…Университетті енді бітіріп келген Байекең «Оңтүстік Қазақстан» газетіне аудармашы болып орналасқан. Ол уақытта газет редакторы Әсет Тілеукеев Мәскеуде емделіп жатқан екен. Бұрын үш жыл қатарынан өндірістік тәжірибеден өткен жас Байдулланы редакция ұжымы жақсы таниды. Содан болса керек, оны редактордың орнында қалған Өскенбай Әмзеев пен тағы бір орынбасары Әлім Тұяқбаев қызметке қабылдаған. Содан «газеттің жүрегі» саналатын секретариаттың жұмысына жас маман кірісіп кеткен. Сөйтіп, ол 1966 жылдан 1985 жылға дейін 19 жыл бойы «Оңтүстік Қазақстан» газетінде қызмет етті. Осы уақыттың бес жылы секретариатта өтті. Бес жыл совет құрылысы бөлімінің бастығы, тоғыз жыл жауапты хатшы болып, 1985 жылдың сәуірінде обкомға ауысты. Облыстық партия комитетінде нұсқаушы, бөлім меңгерушісінің орынбасары қызметін атқарды.
«Облыстық партия комитетi бюросының шешiмiмен облыстық телерадиокомитетке 1987 жылдың қараша айында басшы болып тағайындалдым. Ол кезде отыратын орнымыз Төреқұлов көшесiндегi облыстық радионың кеңсесi. Әбден тозығы жеткен. Құрал-жабдық, техника дегенiңiзден жұрдай. Iлдебайлап, айлығымызды алып, радиодан 45 минут хабар таратып күнелтуге арым жiбермедi. Телеарна ашу күндiз-түнi ойымнан бiр кетпедi. Осы бiр арманымды айтып облыстың сол кездегi басшысы Валерий Темiрбаевқа кiрдiм. Ол кезде бес облыстан басқа облыстардың бәрiнiң телеарналары болатын. Соны айта келiп, халқы көп, iргелi өңiр ретiнде бiзде де облыстық телеарнаның болуы керегiн түсiндiрдiм. «Мәселенi дұрыс көтерiп отырсың, бiрақ оны қалай құрамыз? Керек құрал-жабдықты қайдан табамыз? Сол жағын нақты шешiп кел» дедi бiрiншi хатшы. Мақсатыма жеткендей қанаттанып шықтым. Ол кезде ғимараттың iшi-сыртын жөндеуден өткiзiп, қоршауларды бекiтiп, бiраз тәртiп орнатқанбыз. Ташкенттегi байланыс институтымен хабарластым. Барып-қайтуыма да тура келдi. Телеарна ашу үшiн керектi құрал-жабдықтардың түрлерiн, тiзiмiн, сметалық-жобасын жасаттым. Ол кезде сметалық құны 3 млн рубльден бiр тиынға асатын болса, ол жобаны мақұлдау, бекiту мәселесi Мәскеуде қаралатын. Ал біз Ташкентке барып жасатып келген жоба тұп-тура 3 млн сомға лайықталған. «Өзiмiзде-ақ шешiлетiн мәселе болды-ау» деп қуанғанмен, облыс басшысы ауысып, өзге де қаржылық, экономикалық қиындық тiзбектеле бастады. Сөйтіп, «телеарна ашсам» деген арманды уақытша ұмыта тұруға тура келдi», дейді Байдулла көкем өткен күндерді еске алған бір сұхбатында.
Бiрақ алға қойған мақсатын қалай да жүзеге асыру жолында талмады, табандылық танытты. Ұйқысыз түндер, тынымсыз шапқылап талай есікті ашқан күндер болды. Жүрекке түскен салмақтың бірі де сол кездері болса керек. Қаржы табылып, мәселе шешілді-ау дегенде техниканың тілін білетін маман табу қиындығы алдынан шығады. Журналист болғанмен, телевизия iсiнде тәжiрибесі жоқ, сала техникасынан хабарсыз Байекеңнің ендiгi бас ауруы осы болды. Дегенмен маманның бойындағы адами қасиетті бағалайтын Байдулла Қонысбек бұл мәселені де жолын тауып оң шешті. «Мен әрбiр маманды іздеп жүріп, басшыларымен келісе отырып жинадым. Ал маған сенiп келген сол мамандар қиын кезеңде, айлық-жалақы алмаған шақтарда тағы да сол зауыт басшылары мен қалталы бизнесмендерге барып, демеушiлiк көрсетуiн сұранып, бәрiн де сақтап қалуға тырыстым», дейді Байекең.
Байдулла Қонысбек басқарған 1987–2002 жылдары аптасына жетi күн бiр сағаттық бағдарламамен эфирге шыққан облыстық телеарна бiртiндеп өз ауқымын кеңейттi. Тәулiгiне 18 сағаттық көрсетiлiм болған шақтар әлi есте. «Бетпе-бет» бағдарламасы арқылы келелi мәселелердi қозғап, «Жүздесу», «Шарайна» сынды хабарлар көрермендi көп жинауымен ерекшелендi. Бүгiнде елге танымал сатиралық театрлар «Шаншар» мен «Алдараспанның» негiзi дәл осы облыстық телеарнада қаланған, алғашқыда сатиралық телебағдарлама болып көрерменге көрсетiлген еді. Аға буын, замандастары жазғандай, сол кезеңдердегі облыстың руханиятын Байдулла Қонысбековтің бейнесінсіз елестету мүмкін емес-ті.
Журналиссимус
Аға буын демекші, қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, түркі жұртының да сүйікті жазушысына айналған рухани тұлға, көркем сөздің хас шебері, көсемсөзде көш бастаған Мархабат Байғұт әзіл-қалжыңы жарасқан аға-досы Байдулла Қонысбек туралы көп жазды. Мархабат көкемнің өз сөзімен айтсақ: «Қарашаңырақ «Оңтүстік Қазақстанда» отыз жылға жуық орасан зор тер төккеніңізді, облыстық телеарнаны ұйымдастырудың азабын тартып, тозағын көріп, ғажабын бастан кешкен он бес жылдық ерен еңбегіңізді, журналистердің Байдулла биі ретінде жастарды тәрбиелеудегі тағлымдарыңызды, Мөңке бидің ұрпағы ретінде Маржан шешейдің арқасынан түспей шолжаңдай өсіп, еркелеймін деп есектен құлап, қисайыңқырап біткен сол қолыңыздың қаншама пайдасын сипаттағанымыз, ақжүректігіңізді айқын аңғартатын қолыңызды қалай ұсынатыныңызды суреттегеніміз, сөйтіп, қос қолыңызды да «классикалық қолдар» қатарына қосып, «журналиссимус» атағын бергеніміз – бәрі-бәрі жұрт жадында». Мархабат көкем Байекең алпысқа толғанда «Сол қол» деген тақырыппен баяндама жасаған, ал пайғамбар жасын атап өткенінде «Оң қол» деген мақала жазды. «Сол қолының сынғанын, әжептеуір иректеу болып біткенін неге ежіктеп тұрмыз? Оның үлкен себебі бар. Сол қолы армияға жарап, әскерге алынып кеткенде, Әбекең секілді Германияда үш жарым жыл «служить» етіп, қазіргі күндері қазақша емес, немісшелеу күліп жүруі әбден мүмкін еді... Бертініректе Байдулланы КГБ-ға қызметке шақырған. Тағы да сол – сол қолы сақтап қалған. Сы-Сы-Сырдың КГБ-сына өтіп кеткенде, көкеміздің күлкісі не болатын еді? Көзге елестету қиын», деген-ді Мархабат Байғұт «Сол қол» мақаласында.
Мархабат көкем айтқандай, күріштей тістері түгелдей дерлік көрініп күлетін, бауырмалдығымен баурайтын Байдулла Қонысбекті облыс журналистері төбе биі ретінде мойындады. «Биік мұрат», «Бетпе-бет», «Ұрпаққа ұлағат», «Асыл жүрек», «Алуан-алуан жүрек бар» деген кітаптардың авторын қаламгерлер қауымы толайым-тұтас тыңдады. Еліміздегі облыстар арасында ең көп газет-журнал осы оңтүстікте шығатын. Оның арасында алапестері, яғни әділеттен тайғандары да жоқ емес еді. Сол газет-журналдардағы кемшіліктерді кесіп айтты, журналистерге ақыл-кеңесін аямады. Кейбір «жолбике журналистердің» «кәсібилік» деңгей-дәрежесіне, қаламгерлікке тән қасиетті құндылықтардың қолдан арзандатылып бара жатқанына Байекеңнің жаны ауырды, жүрегі сыздады. БАҚ дейтін дүниеге мәдениеттен жұрдай, арзан сенсация қуғандардың дендеп еніп кеткеніне алаңдады. Журналистер одағының облыстық филиалын біраз жыл басқарған Байдулла Қонысбек басқосуларда кемшіліктерге қатысты ойларын ашық айтты, басылымдарда жазды да. «Журналист БАҚ-тың қандайын да тікелей жеке бас пайдасына пайдалануына болмайды. Жымысқы тапсырыспен біреуді мұқатып мақала жазатын журналистің арында батпан-батпан кір-қоқыс жатады. Кейбір газеттердің айтыс-тартыстары күншіл, іштері тар, бетпақ қатындардың жұлысқанына ұқсайды», деді Байдулла көкем сол жылдары. Ел мүддесі, қазақ журналистикасы үшін алаңдаған Байекеңнің көкірегі талай тарылып, жүрегі қысылғаны анық. Сол жылдары көкем дана Абай айтқандай «Жүрегі айна, көңілі ояу» – сезімтал, сергек, көзі ашық ұрпақты аңсады. Осы орайда жас журналистерге жол көрсетті, жөн сілтеді. Осындай және басқа да ерекшеліктерін бағалаған Махаң аға-досын «журналиссимус» атады. «Бүгінде біз Байдулла Қонысбек мырзаңызды «Журналиссимус» дейміз. Орыс журналистикасының тарихында бұрын мұқым тыйымдалып, бертініректе ғана шын бағаланып, «журналиссимус» атанып, жан-жақты насихатталып жатқан Алексей Суворин (1834–1912) деген титан тұлға бар. «Санкт-Петербург ведомостында» қызмет еткен. «Жаңа заман» атты газет шығарған. Чехов, Розанов, Лесков сынды көптеген классик жазушыларды газет жұмысына тартып, өзінің басылымын «Әдеби парламентке» айналдыра білген сол Сувориніңіз оң қолына қаламын ұстап, сол қолын сермеп тұрып: «Мен газетті өз отбасымнан да... тіпті әйелімнен де артық сүйемін», – дейді екен. Әрине, біздің Байекең Суворин емес. Келіншегі Құттығызды газетпен немесе телерадиомен теңдей сүйетін журналиссимус», дейді тағы да Мархабат көкем.
«Екі Байдулла тумайды...»
Өңірдің қоғамдық саяси өміріне белсене араласқан Байдулла Қонысбек «Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы» республикалық қоғамдық бірлестігінің Оңтүстік Қазақстан аймақтық филиалының төрағасы, «Сайлауды қадағалау» жөніндегі РҚБ-ның облыстық филиалының төрағасы болды. «Киелі Қазығұрт» қоғамдық қорының төрағасы Байдулла Қонысбектің тындырымды тірлігінің нәтижесінде тағылымды тарихы бар Қазығұрттың қадір-қасиетін кейінгі толқынның санасына сіңіру үшін ауқымды жұмыс атқарылды. Оның қазақ журналистикасына сіңірген еңбегін жоғары бағалаған ізбасарлары, яғни біздер арнайы құрмет көрсетіп, жастарға үлгі-өнеге еткен едік. Кеңес одағы кезінде «Құрмет белгісі» орденімен, тәуелсіздік жылдары «Құрмет» ордені, «Ерен еңбегі үшін» медалімен, «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне – 10 жыл» мерекелік медалімен марапатталған, Бәйдібек ауданының, Түркістан облысының құрметті азаматы, Қазақстанның құрметті журналисі Байдулла Қонысбектің 80 жасқа толған мерейтойына арналған керемет іс-шараны Түркістанда ұйымдастырдық. Оны облыс әкімдігі, қоғамдық даму басқармасы қолдап Қазақстан Журналистер одағы Түркістан облыстық филиалының ұйымдастыруымен ауызбірлігі жарасқан тілшілер қауымы дүркіретіп өткіздік. Төрткүл дүние сүйсіне көз тіккен, түркітілдес мемлекеттердің рухани астанасы ресми түрде рәсімделген «...ер түріктің бесігі, екі дүниенің есігі...» Түркістанда төрт бірдей өңірдің – Түркістан, Шымкент, Жамбыл, Қызылорданың журналистері мен зиялы қауымы, қоғам қайраткерлері атанған азаматтар, атқарушы биліктегілер мен қоғамдық-саяси ұйымдардың тізгінін ұстағандар жиналып, төбе биді төбеге көтеретін тамаша тілектерін арнап, сый-сияпат ұсынды. «Байекеңнің туған күні күзде ғой, неліктен алдын ала тойлануда?» дегендер де болды. Біз Оңтүстік журналистерінің төбе биі атанған Байекеңнің туған күнін күтіп отырмай, жыл басталғаннан-ақ тойлап кеткен артықтық етпейді деп шешкен едік.
«Әне, Журналиссимус – Байдулла Қонысбек сол қолының сәл ғана қисайыңқырап, бүгіліңкіреп біткен ерекшелігінің өзін өте-мөте тиімді пайдаланып, бильярд жарысында жүріпті. Оң қолымен кийді қыса ұстап, сол қолымен және оң көзімен көздеп тұрыпты», деп Мархабат жазушы жазғандай Байдулла көкеміз бильярд дегенде ішкен асын жерге қоятын, талай турнирдің бірнеше дүркін жеңімпазы болған жан еді. Осыған орай мерейтойы аясында бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері арасында турнир ұйымдастырылды. Турнирге ауылы аралас, қойы қоралас қоныстанған төрт аймақтан алдын ала іріктеуден өткен 16 шебер журналист қатысты. Дода өте тартысты өтті. Бұл сексеннің сеңгіріне шыққан Байекеңе, Байдулла Қонысбекке деген ізінен ерген інілерінің, шәкірттерінің құрметін, алдыңғы буынға деген риясыз көңілді, өзара сыйластықты, ең бастысы, ең кереметі, осы өңірдегі журналистердің ынтымақ-бірлігін, айрандай ұйыған ауызбірлігін айқындаған іс-шара болды. Осындай тамаша сыйластықтары жарасып, журналистер өз тойларын ешкімге салмақ салмай өздері дүркіретіп өткізіп жатқаны өзгелер өнеге тұтатын ғанибет тірлік қой. Мұны төбе биді төбеге көтерген той демегенде не дейміз? Мұның сыйлар ләззаты, әдемі әсері әдеттегіден екі есе болғаны сөзсіз. Сол күні, Түркістан шаһарында өткен Байдулла Қонысбектің бильярд турнирінде Мархабат Байғұт: «Жасым келді сексенге, Екі Кенен тумайды, Алатауға ексең де деп Кенен сері айтқандай, Екі Байдулла тумайды, Қаратауға ексең де, Жүзімдікке сепсең де, Шымкентке көң төксең де! Сексеніңіз құтты болсын!», деген еді...
Қайран көкелерім-ай... Сол жылы сәуірде Түркістанда басталған Байдулла Қонысбектің 80 жас мерейтойын туған жерінде, Шымкентте жалғастыру жоспарланғанымен жүзеге аспады. Оңтүстік журналистерінің төбе биі 22 маусымда өмірден өтті. Байекеңнің ұлы Нұржан ағамыз хабарласып, жаманат хабарды жеткізген еді. «Әкемнен айырылып қалдым» деді ол даусы дірілдеп. Қапелімде аузыма түскен сөз: «Ол сіздің әкеңіз ғана емес, күллі Оңтүстік журналистерінің әкесі еді, бекем болыңыз» дедім. Әлеуметтік желі арқылы қаралы хабарды естіртіп, барша оңтүстік журналистеріне асқар тау-әкеміз құлаған ауыр қазаға байланысты қайғырып көңіл айттым. Замандас-достары, қоғамға қайраткерлігін мойындатқан Исмат Тұрсынқұлов, Шәріпбек Жамалбек сынды бірқатар елге беделді ағаларымыз қаралы жиынды атқаруды маған жүктеді. Қаралы жиынды басқару оңай болмады. Сол жиында алғашқы сөзді Мархабат көкеме ұсындым. Махаң аға-досы Байдулла Қонысбектің қазасын өте ауыр қабылдады. Қаралы жиында дауысы дірілдей, қинала сөйледі. Денсаулығы да сыр берді. Мархабат көкемнің бір жиында: «Байекең 1941 жылы туып, соғысты бастаған, мен 1945 жылы туып, соғысты аяқтаған ұрпақпын. Байекең туылған 1 қыркүйекте мектептерде алғашқы қоңырау соғылса, мен туылған 25 мамырда соңғы қоңырау соғылады. Сондықтан ол кісінің есімі әр кез менен бұрын аталуы керек» депті әзіл-қалжыңын араластырып. Құдайдың құдіреті дерсіз, жай сәйкестік дерсіз, Байдулла Қонысбек сол 2022 жылы маусымда өмірден өтті, ал қарашада Мархабат Байғұт та бақилық болды. Кісі қадірін білетін, мені еркелетіп жүретін, қайран көкелерім-ай!
Бірінші қыркүйекте Байдулла көкемді туған күнімен құттықтап, әңгіме дүкен құратынбыз. Ұзағынан. Талай тақырып талқыланатын. Сол күндерді аңсағанда көк дәптерді парақтаймын...
Түркістан облысы
