Қазақстанда спортты жақсы көреді. Біреу аулада доп тебеді, біреу шахмат ойнайды, біреу теннис кортына миллиардтаған теңге жұмсайды.
Бірақ, сандарға үңілсек, жағдай Чемпиондар лигасының финалынан кем түспейді.
Бұл жайлы Caravan.kz медиа порталының тілшісі анықтап көрді.
Ақша мен спорт: Миллиардтар қайда кетіп жатыр?
2025 жылғы жағдай бойынша Қазақстандағы спорт бізге кейбір министрліктерден қымбат. Салаға жыл сайын 400 миллиард теңгеден астам қаржы жұмсалады. Және бұл тек мемлекеттің ақшасы. Сонымен қатар, ойынға беделді турнирлерге немесе жекелеген федерацияларды қолдауға миллиондаған қаржы бөлетін қорлар, ірі корпорациялар мен демеушілер кіреді.
Біз әртүрлі ашық деректерді жинап, қай спорт түріне көбірек ақша кететінін анықтауға тырыстық. Мүмкін, біз бір нәрсені ескермеген шығармыз, бірақ интернеттегі ақпаратқа қарағанда, қазақстандық спортта ақша өте біркелкі бөлінбейді. Көрініс шынайы болу үшін біз шығын сандарын бейінді министрліктің ақпараты бойынша жалпы қанша адам белгілі бір спорт түрімен айналысатыны туралы деректермен салыстырдық.
| Спорт түрі | Шұғылданушылар саны | 2024 жылғы шығындар (теңге) |
| Футбол | ~ 1 113 299 | ~ 27,3 млрд Премьер-лиганың (13 клубы) |
| Классикалық волейбол | ~ 767 580 | ~ 3,5 млрд теңге, оның ішінде: ШҚО — 401,7 млн (әйелдер), Ақтөбе обл. — жылына орта есеппен 597,4 млн, Алматы — 714,2 млн (әйелдер мен ерлер), СҚО — 604 млн (әйелдер мен ерлер), БҚО — 401,8 млн (әйелдер мен ерлер), Маңғыстау облысы — 333 млн, Павлодар облысы — 291 млн (әйелдер мен ерлер), Ақмола облысы — 136,6 млн (ерлер), Астана — 116 млн (әйелдер) |
| Баскетбол | ~ 541 819 | ~ 3,3 млрд: «Алматы легионы» баскетбол клубы — 359 млн теңге; «Арман Аймағы» ҚҚ (баскетбол және жүгіру турнирлері) — 594,7 млн теңге; «Астана» БК барлық бес командасының жиынтық бюджеті — 2,4 млрд теңге |
| Жеңіл атлетика | ~ 347 654 | ~ 521,8 млн: Алматы жеңіл атлетика федерациясы — 57,6 млн теңге; ШҚО-да жеңіл атлетиканы қаржыландыру — 464,2 млн |
| Шахмат | ~ 278 101 | ~ 5,5 млрд: ҚҚШ-ға бір холдингтен қаражат түскен |
| Ұлттық спорт түрлері | ~ 666 900, оның ішінде: тоғызкұмалақ — 202 217 адам; қазақ күресі — 160 399 адам. | ~ 4,7 млрд (респ. + жергілікті бюджеттер) |
| Теннис | ~ 30 000 | ~ 956,9 млн: Соманың барлығы дерлік АТР-250 Almaty әлемдік турнирін ұйымдастыру мен өткізуге бағытталған — 800 млн. |
| Хоккей | ~ 4 320-9 000 адам. IIHF мәліметінше, Қазақстанда хоккеймен небәрі 4 320 адам айналысады, бұл көрсеткіш бойынша еліміз әлемде 23-орында тұр. Еліміздегі спорт мектептері мен клубтарында 9 мыңға жуық бала жаттығады. | ~ 51 млрд: «Барыс» ХК (Астана) — 2024 жылғы маусымда клуб 48,9 млрд теңге жұмсаған; «Бейбарыс» клубының (Атырау) бюджеті, оның ішінде жастар құрамы мен балалар клубтарын дамыту 1,3 млрд теңгені құрады; «Алматы» кәсіби хоккей клубы — 850 млн теңге. |
| Бұқаралық спорт (жалпы) | ~ 8 400 000 | 163,6 млрд теңге, оның ішінде спорт мектептеріне, секцияларға, колледждерге, интернаттарға |
Футбол: миллиондар ойнайды, миллиардтар жұмсалады
Футбол сөзсіз мәңгілік көпшіліктің сүйікті спорт түрі болып қала бермек. Оны 1,1 миллионнан астам адам ойнайды, ал құрама команданың нәтижесін біз әлі де қуаныштан гөрі күрсініспен жиі талқылаймыз. Бірақ клубтарды қаржыландыру тұрақты түрде жоғары деңгейде. «AMANAT» партиясының өкілі Нартай Сәрсенғалиевтің мәліметі бойынша, 2024 жылы оларға 27,3 миллиард теңге жұмсалыпты. Айтқандай, гол аз соғылғанымен, шығын мол болып тұр.
Баскетбол, волейбол және жеңіл атлетика: қарапайым еңбек спортшылары
Қазақстанда волейболды сегіз жүз мыңға жуық адам жақсы көретін көрінеді, және өңірлердің бюджеті осы қызығушылықты растайды: қазақстандық спорт журналисі Иван Резванцевтің «Дядя Ваня» Telegram-арнасының мәліметі бойынша, Шығыс Қазақстаннан Алматыға дейін ерлер мен әйелдер клубтарына жылына шамамен 3,5 млрд теңге жұмсалады екен.
Жарты миллионнан астам қазақстандық белсенді ойнайтын баскетбол қаржыландыруы қарапайымдау: дәл сол Telegram-арнаның деректеріне сүйенсек — шамамен 3,3 млрд теңге, оның басым бөлігі елордалық «Астана» клубына тиесілі болған.
Барлық спорт түрлерінің анасы саналатын жеңіл атлетика назардан тыс қалғандай. 350 мыңға жуық адам жүгіріп, секіріп және лақтырып жүрсе де, бюджеті — жарты миллиард шамасында ғана. Ашық дереккөздерден алынған ақпаратқа сәйкес, мәселен, 2024 жылы Алматыда жеңіл атлетикаға 57,6 млн, ал Шығыс Қазақстан облысында 464 млн теңге бөлінген екен.
Қаржы сметасында шах және мат
Есесіне шахмат бізде өзін патша сезінеді. Иә, бар болғаны 278 мың адам ойнайды, бірақ федерацияның бюджеті — 5,5 миллиард теңгеден астам. Футболдағы кезекті сәтсіз матчтан гөрі интеллектуалдық ойындарды мәртебелі деп шешкен демеушілерге рақмет.
Ата-баба ойындары: бұқаралық, бірақ ең қымбат емес
Ұлттық спорт түрлері де қарқынды дамуда. Оларға 667 мыңға жуық адам қызығушылық танытуда. Ең танымалдары — тоғызқұмалақ пен қазақ күресі, бұл екеуі шамамен 360 мың адамды қамтиды. Туризм және спорт вице-министрі Серік Жарасбаев сәуір айында Мәжілістегі отырыста 2024 жылы ұлттық спорт түрлеріне республикалық және жергілікті бюджеттерден шамамен 4,7 млрд теңге бөлінетінін атап өтті.
Хоккей мен теннис — алтын ойындар
Теннис — бұқаралық емес спорт түрі. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев хабарлағандай, олармен шамамен 30 мың адам айналысады, оның үштен бірі — 10 жасқа дейінгі балалар. Бірақ ақшаға шаққанда бұл миллиардқа жуық. 2024 жылы Алматыда өтетін ATP-250 дүниежүзілік турнирін өткізуге 800 млн теңгеден астам қаржы жұмсалып, жалпы шығын 956 млн. Миллиондаған адам футбол ойнайтын, ал корттар бірліктерге қолжетімді елде теннис таңдаулылар үшін ең қымбат ойын-сауықтардың біріне айналды.
Ал енді ең қымбат ләззат туралы. Елімізде 4 мыңнан 9 мыңға дейін адам айналысатын хоккей — бюджет бойынша абсолютті рекордшы. Бір ғана «Барыс» 2024 жылы 48,9 млрд теңге жұмсады, ал «Бейбарысты» (1,3 млрд) және «Алматы» клубын (850 млн) қоса алғанда, хоккейге жұмсалған жиынтық шығындар 51 млрд теңгеден асты. Футболды жүздеген мың, ал хоккейді санаулы мың адам ойнайды.
Бұқаралық спорт: арзан, бірақ шынайы
Ең көп сегмент — спорт мектептері мен секциялары. Оларға шамамен 8,4 млн қазақстандық, яғни ел халқының 40%-дан астамы тартылған. Бұл бағытқа 2024 жылы 163,6 млрд теңге жұмсалды — бұл саланың барлық шығынының жартысына жуығы.
Сонда біз спортқа жүздеген миллиард теңге саламыз. Бірақ қымбат және ең көп емес түрлерге көп бөлінгені ме? Волейбол туралы жеке айта кеткен жөн. Қазақстанда бұл спорт түрінің ауқымды аудиториясы бар — 770 мыңға жуық адам. Бұл баскетбол мен жеңіл атлетиканы біріктіргеннен де көп. Яғни, волейбол объективті түрде бұқаралық, қолжетімді және сұранысқа ие. Бірақ қаржыландыру қарапайым көрінеді: Алматы, Павлодар, ШҚО, СҚО және басқа да өңірлердегі клубтарды қоса алғанда, бүкіл ел бойынша 3,5 млрд теңгеден сәл астам. Парадокс туындайды: жүздеген мың адам шынайы айналысатын спорт қалдық қағидаты бойынша қаржыландырылады.
Мінберлерден қол шапалақтаудың орнына аудит
Біз айтып отырғанның барлығы тек әңгіме деңгейінде қалып қойған жоқ. Маусым айының соңында Жоғары аудиторлық палата Қазақстанда спортқа ақшаның нақты қалай жұмсалатынын тексерді. Және шығындар ғана емес, бұзушылықтар саны да өсіп келе жатқаны анықталды.
Белгілі болғандай, спортшыларды дайындауға жүйелі көзқарас та болған жоқ, болмай да жатыр. Тәуелсіздік жылдарында бәрін: тұжырымдамаларды, мемлекеттік бағдарламаларды, кешенді жоспарларды қайта сынап көрдік. Қағаздар қалыңдады, есептер ауырлады, ал нәтиже, ең жақсы дегенде, бір құжаттан екіншісіне ауысып, мерзімді одан әрі, 2029 жылға дейін жылжытты.
Бұл әсіресе олимпиадалық дисциплиналарда айқын көрінеді. Кейбір шенеуніктер қуана-қуана рапорт беріп жатқанда, бес спорт түрінен қазақстандық спортшылар олимпиадаға да жолдама ала алмапты. Олимпиадаға жолдама бермейтін халықаралық жарыстарда ғана өнер көрсетті. Бұл ретте ақша аз жұмсалған жоқ: 2022 жылдан бастап 2024 жылға дейін — шамамен екі миллиард теңге. Спорттың он бір түрі бойынша үш жылда бірде-бір медаль алмаған, ал бюджеті төрт миллиардқа жуық.
Елімізде спортшылар мен жаттықтырушылардың бірыңғай цифрлық есебі жүргізілмейді, медициналық қызмет көрсету ескірген және барлығын қамтымайды. Бұл ретте «Спортты дамыту дирекциясының» әкімшілік қызметкерлері үш жыл ішінде үш жарым миллиард теңгеден астам сыйақы алды. Орташа өсім — бір адамға шаққанда жылына шамамен 7,7 миллион.
Соңында аудиторлар он жеті миллиардқа жуық бұзушылықтарды анықтады. Бір жерде тиімсіз жоспарлаған, бір жерде дұрыс жұмсамаған, ал бір жерде жай ғана көз жұма қараған.
